Nekropolitika, migrazioak eta Europar Batasuna1

Juan Hernández Zubizarreta

Nekropolitika, migrazioak eta Europar Batasuna1

 Frontera húngara.

Europar Batasunaren (EB) migrazio-politikak hainbat lotura ditu Israelek Palestinako herriaren kontra erabili ohi duen segurtasun- eta errepresio-ereduarekin. Hain zuen, harresiak dira eredu horren adierazpenik ankerrenetakoa: kontrolatzeko, okupatzeko, baztertzeko, kartzelatzeko, militartzeko, kolonizatzeko, egozteko, erailtzeko eta negozioa egiteko harresiak. Harresiak eskubiderik gabeko guneak dira, bai eta pertsona migratzaileen zein herri palestinarraren aurkako imajinarioak ere.

Lehorreko harresiak dira, edo itsasokoak; finkoak edo higigarriak. Eredu kapitalista heteropatriarkal kolonialak hedatu ditu harresiok, herriei gerra deklaratzeko eta elite zein klase menderatzaileak babesteko tresna gisa.

Gainera, egon badaude bestelako harresiak: sinbolikoak. Horiek Europako populazioaren baitan barneratzen dira, funtsezko balioak balira bezala; hala, biztanle europar askok eta askok onartu egin dituzte beldurra, indibidualismoa, arrazakeria eta pobreen arteko gerra (berez, botere korporatibo kolonialaren balioak izan arren), eta jada oso oinarri sendo bihurtu dira, zeinaren gainean eraikitzen ari diren harresiak EB osoan zehar.

Beste alde batetik, nazioarteko egungo testuinguruan, herri askoren aurkako sarraski-jardunbideak ─esate baterako, Israelgo Estatuak herri palestinarraren kontra darabiltzanak─ edo giza eskubideen aurkako urraketa larri-larriak ─adibidez, Guantanamoko atxiloketa-zentrokoak, sistematikoak eta instituzionalizatuak─ dinamika orokor berri batekin erlazionatu behar dira, gero eta gehiago hazten ari den neofaxismo berriarekin, hain zuzen. Horiek guztiak, beraz, ez dira ekintza isolatuak; aitzitik, logika orokor bati erantzuten diote, zeina “zerbait berria” prestatzen ari den. Horrelako ekintzak gero eta egituratuagoak, orokortuagoak eta instituzionalizatuagoak dira.

Une hauetan, ez da harritzekoa muturreko autoritarismoak neofaxismo berri bati bide ematea, non nekropolitikak agintzen duen: milaka pertsona errugabe, arrazializatu eta pobre hil daitezen uztea, jardunbide arrazistak, herrien eta pertsonen kontzentrazio-esparru berriak, masa-deportazioak, salbuespenezko trataerak kolektibo jakin batzuentzat, eskubideen zatiketa pertsonen kategorien arabera, elkartasuna, desobedientzia zibila zein pobrezia kriminalizatzea, disidentziaren kontrako jazarpena, praktika kolonialak gogortzea, emakumeak eta genero-disidenteak planeta osoan hiltzea, desjabetze kolektiboak kanpo-zorra ordaintzearen bitartez, milioika lagun beren lurretatik kanporatzea (non itsasoaren maila jendea bizi den lurrak “jaten” ari den, edo enpresa transnazionalek bertako baliabide naturalak erauzten dituzten) eta abar. Horiek guztiak arau bihurtzen dira, eta ez salbuespen. Nahasketa dago jardunbide faxisten eta totalitarioen artean, eta eredu neofaxista berri baterantz goaz.

Labur esanda, planeta osoan egindako harresiak ez daude menderatze-logika horretatik kanpo.

Zenbait indar-ideia gaur egungo kapitalismoari buruz: giza eskubideetatik nekropolitikara

Kapitalismoak muga larriak ditu hazkunde ekonomikoaren fase hedakor berri bati ekiteko, produktibitate, errentagarritasun, inbertsio, enplegu eta kontsumoaren zirkulu bertutetsua sortuko duena. Alde horretatik, ELGAk berak (Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea) aurreikusten du 2060ra arte ekonomia ahul ibiliko dela, eta horrek indartu egiten du sistema finantzarizatu, gainkonplexu eta desarautuak sortutako soberakin eskergaren fluxua errepikatzea gero eta zailagoa delako ideia, austeritatea eta egiturazko desberdintasun handiak nagusi diren esparruan, gainera.

Beste alde batetik, bere burua ugaltzeko sistema ekonomikoak dituen arazoei bigarren elementu bat gehitzen zaie, ziurgabetasuna sortzen duena: etortzear den kolapso ekologiko larri baino larriagoa. Tanuroren hitzetan, hondamendi isila da, bi faktorek eraginda: klima-aldaketak, batetik, eta, bestetik, Bigarren Mundu Gerraz geroztik garapen-ereduaren oinarri izan diren hiru energia fosilen (petrolioa, gasa eta ikatza) agortzeak. Hau da, ezein planetak ezin ditzake “jasan” globalizazioaren fantasiak.

Azken batean, eredu kapitalistaren krisia zeharkatzen duen trilogia diaboliko batekin egiten dugu topo: geldialdia, zorra eta desberdintasuna. Modu oso sinplean esanda, “tartak ezin du hazten jarraitu; eta, kapitalaren aldetik pilaketa-tasa eta diru-goseari eusten jarraitu nahi izanez gero, herri eta pertsonen aurkako jardunbideak gogortu egin behar dira”.

Zentzu horretan, txiroen eta herrien aurkako aberatsen gerra modu unilateralean deklaratu da, epe laburrean edo ertainean garaipena lortzeko itxaropenik gabe: gerra hori epe luzerako dago pentsatuta. Ezin dugu ahaztu desberdintasuna ez dela zorizko fenomenoa; aitzitik, indarkeria estruktural eta sinbolikoaren emaitza da ─menderakuntzaren pedagogiari lotua─; pedagogia horrek klase menderatzaileek aberastasun-pilaketa ikaragarria lortzea ahalbidetzen du, baina, aldi berean, klase horiek beraiek isolatu egiten ditu herrien eta lurraren bilakaerari buruzko edozein kezkatatik.

Hortaz, kapitalismoa estrukturalki oso bortitza da, eta “asko” eskuratu nahi du oso “denbora laburrean”. Hala, pertsonak merkantzia bihurtzen dira, eta, beraz, mespretxatuak izan daitezke; ondorioz: bizitzaren merkantilizazioa arau-hierarkiaren erpinean kokatzen da.

Esplotazioa, kanporaketa eta nekropolitika

Gainbalioaz jabetzeko kapitalaren mekanismo klasikoa merkatu formalean eta informalean gertatzen den eskulanaren esplotazioa da, oraindik ere, zeinak eusten baitie lanaren banaketa sexualari, mundu-mailako zaintza-kateei eta emakumeen doako ugalketa-lanari (orain, neurri handi batean, emakume migratzaileek gauzatzen dute). Langabezia zein soldaten, pentsioen eta abarren erosahalmenaren galera eredu neoliberalaren ondorio iraunkorrak dira, hark ezegonkortasuna jartzen duelako lan-harremanen erdigunean. Bestalde, esplotazio horrekin batera, beste zenbait fenomeno handitzen ari dira, langile txiroak, kasu. Fenomeno hori ohikoa da herrialde pobretuetan, baina ezezagunagoa Europan.

Patriarkatua goian deskribaturiko dinamika horren bidez sakontzen da. Ongizate-estatuak murriztu egin ditu ugalketa-lanari eta pertsonen zaintzari arreta emateko politika publiko jada oso prekarioak. Porrot hori, berriro ere, emakumeen lepotik izan da. Gainera, Silvia Federiccik dioen bezala, patriarkatu kapitalistak emakumeen gorputza eskaintzen die gizonei, ereduaren ondoriozko desjabetzearen eta botere-galeraren ordezko gisa. Egilearen arabera, jatorrizko metaketa-aldian, kapitalismoak lurra galtzearen kontraprestazio gisa eskaintzen zizkien emakumeen gorputzak gizonei, eta emakumeak etxeko lanez arduratzera behartzen zituen; hau da, lan-indarra soldatarik gabeko mandatu “natural” gisa errepikatzera. Ciudad Juárezko, Mexiko Hiriko eta abarreko feminizidioak logika horren baitan sartzen dira.

Kapitalismoak kanporatzea ere erabiltzen du kapitalaren mozkin-tasari eusteko asmoz. Harveyk desjabetzea edo desjabetzeagatiko metaketa esaten dio horri. Enpresa transnazionalek baliabide naturalak eta lurra usurpatzen dituzte negoziorako eta merkantilizaziorako gai huts balira bezala; plusbalioa lortzeko eta kapital-metaketari eusteko beste modu bat da. Horren ondorioz, herriak eta pertsonak beren etxe eta lurretatik kanporatzen dira, zertarako eta onurak sortzeko agroindustrian, meatzaritzan, petrolio-enpresetan, elektrizitate-arloan, turismoan eta abarretan. Enpresa transnazionalek lurrak eskala handian eskuratzeak tokiko ekonomiak suntsitzen ditu, eta lur-eremu zabalak erauzketarako eta negoziorako leku gisa birdefinitzen; horrek esparru desnazionalizatuak sortzen ditu, biztanleak kanporatzen dituztenak.

Achille Mbemberen hitzetan: “Gerra-makinek baliabide naturalak erauzi eta arpilatzearekin batera, saiakera basatiak egiten dira pertsonen kategoria osoak espazialki immobilizatzeko eta neutralizatzeko, edo, paradoxikoki, askatu egiten dituzte kategoria horiek, lurralde-estatuen mugak gainditzen dituzten eremu zabaletan barreiatzera behartzeko asmoz”.

Politika ekonomikoen sustrai kolonialak estraktibismoa eta lurren pilaketa sustatzen ditu, eta, Europan, bizitzaren merkantilizazioa ere bai, zeinak lan-merkatutik kanporatzeak, pobrezia eta gizarte-bazterkeria, etxegabetzeak eta pobrezia energetikoa eragiten dituen. Desjabetzeagatiko kanporatzeak ere badu aurpegi europarra; mundu-mailako logika korporatiboa da, planeta osoan zehar indar eta ondorio ezberdinekin hedatzen dena.

Eredu ekonomiko kapitalista zera sortzen ari da: milioika lagunek beren etxe eta lurretatik ihes egin behar izatea, bizirauteko ezintasun fisikoagatik. Pertsona pobreak dira, eta ez dute nora joan. Klima-aldaketak emakumeei eragiten die bereziki; izan ere, oro har, haiek arduratzen dira lurra lantzeaz. Nazio Batuen datuen arabera, emakumeek eta haurrek 14 aldiz aukera gehiago dituzte larrialdi edo hondamendi batean hiltzeko, gizonek baino.

Hau da, zenbait pertsonak eta herrik lekualdatze behartuak jasaten dituzte; batzuetan, aldi baterakoak dira, lurrikarek, uholdeek, zikloiek eta abarrek eragindakoak. Beste hainbatek emigratzen dute ingurumen-narriadurak beren eguneroko bizimoduak suntsitzen dituelako; azkenik, desplazatuak ditugu, bizilekutik ihes egin dutenak baliabide naturalen pixkanakako degradazioak erabat suntsitu duelako beren “habitat tradizionala”.

Hala ere, klima-aldaketak eragindako arrazoien ondorioz desplazatutako pertsonei dagokienez, haien gaineko erantzukizuna diluitzeko arriskua dago ─”Klimaren arazoak dira”─. Horregatik, oso argi eduki behar da benetan zaila dela kausa guztiak bereiztea (gerrak, klima-aldaketa, garapen-eredu estraktibista eta agroindustriala, enpresa transnazionalen eta gobernu konplizeen jardunbideak, lur-pilaketak, elikagaien inguruko espekulazioa eta abar), denek eragin baitituzte, neurri batean edo bestean, ingurumenarengatiko lekualdaketak. Klima-aldaketek zerikusi handia dute kapitalismo-mota batekin, hark muturreraino eramaten baitu presioa ekosistemen, uraren, lurraren eta baliabide naturalen, energiaren, mineralen eta abarren gainean, eta horrek kalte konponezinak eragiten dizkie pertsonei.

Klima-aldaketa segurtasunarekin eta armadekin ere lotzen da, eta ez pertsonekin. Base militarrak, jarduera ekonomiko handiko guneak eta itsas bideak lehenesten dira; baina, Buxtonek dioen moduan, “Gutxi hitz egiten da jende zaurgarria babesteko beharraz, eta ez da batere hitz egiten klima-justiziaz edo gure ekonomia berregituratzeaz, klima-aldaketari aurrea hartzeko”.

Nekropolitika da eredu kapitalistak erabakitako hirugarren bidea: jendea esplotatzeaz eta kanporatzeaz gain, hiltzen uzten du. Achille Mbemberen arabera, “De facto-ko buruzagiek indarkeriaren bidez egikaritzen dute beren aginpidea, eta gobernatuen bizitzari buruz erabakitzeko eskubideaz jabetzen dira”. Indarkeria berariazko helburu gisa agertzen da, eta erabiltzen da bereizteko nork duen garrantzia eta nork ez, nor den erraz ordezkatzeko modukoa eta nor ez.

Mediterraneoan, pertsonak bertan behera uzten ari gara, bai eta Saharako basamortuan ere. Ez dago sinesterik sistema militarrek eta mugak zaintzeko sistemek ez dituztela detektatzen ezkutuan nabigatzen duten ontziak edo itsasontziak. Eta horri nekropolitika esaten zaio: jendea hiltzen uztea, gose direnei arreta ez eskaintzeagatik edo itsasoan itotzen direnak ez sorosteagatik. Gure iritziz, Mediterraneoan gizateriaren aurkako benetako krimenak gertatzen ari dira. Gerratik ihes dabiltzanak Mediterraneoko lurraldeetan uzten dira bazterturik (teorian, bakean dauden lurraldeetan), baina egoera horri tipifikazio berri bat eslei geniezaioke kasik: “bake-krimenak”.

Beste alde batetik, nazioarteko benetako krimenak agitzen ari dira ekonomia kriminalaren eta ekonomia legalaren arteko aliantza gaiztoan, legezko ekonomian bere dirua garbitzen duen ekonomia mafiosoaren eraginez. Horrela, hainbat mugimenduren buruzagiak (ekologistak, feministak, LGTBIkoak, nekazariak eta indigenak) erailtzen ari dira, beren lurraren defentsarako erantzunetan edo proiektu hidroelektriko handien aurka liderrak izateagatik —adibidez, 2017an, giza eskubideen 300 defendatzaile hil zituzten—, baina jende arrunta ere akabatzen dute, ez direlako beharrezkoak sistema ekonomikoarentzat. Ustez kontsumitu edo ekoitzi ezin duten pertsonek traba egiten diote sistema kapitalistari, eta giza hondakin bihurtzen dira, Baumanek dioen bezala. Eredu horren barruan, Palestinako herriaren aurkako Israelen politika kriminalek arestian azaldutako kategoria guzti-guztiak betetzen dituzte (esplotazioa, kanporaketa eta nekropolitika), eta haren praktika kolonialak sendotzen laguntzen dute. Esaterako, azken 13 urteotan, Israelek batez beste haur palestinar bat hil du 3 egunean behin, eta hori gizateriaren aurkako benetako krimen edo Palestinako haurren genozidio gisa tipifika daiteke.

Zalantza-izpirik gabe, aberatsek eta estatu kolonialek gerra deklaratu diete txiroei, pertsona migratzaileei eta herriei; eta, ezelango zalantzarik gabe, harresiak funtsezko elementuak dira gerra horretan.

Europa, gotorlekua

Sistema kapitalistak hainbeste jende behar ez izateak ez du esan nahi eskulan migratzailea erabiltzen jarraituko ez duenik; hori bai, eskulan horren lan-eskubideak erabat desarautuko dira. Sektore jakin batzuetan —eraikuntzan, ostalaritzan, etxeko langileen esparruan edo pertsonen zaintzan, kasurako—, migratzaileak beharko dira (alegia, eskulan merke eta prekarizatua), soldatak eta lan-baldintzak okerragotzea eragiteko, kapitalaren eta gobernu konplizeen eraginez sorturiko borroka-prozesuaren baitan: esplotatutako jendearen eta pobreen artean, tokian tokiko pobreen eta atzerritar behartsuen artean. Pobreen arteko “gerra” izango da, eta gerra horrek mesede egingo dio kapitalismoari, arrazakeria eta xenofobia sostengatzeaz gain.

Beste alde batetik, sistemak “eskubiderik gabeko” lurraldeetan izango ditu migratzaileak: mugak, aireportuak, salmenta ibiltaria, nekazaritza-sektoreko negutegiak, Hegoaldeko Mugako garraiolariak edo behartutako prostituzioa. Europan, gainera, eskubiderik gabeko guneak sortzen ari dira: Atzerritarrak Barneratzeko Zentroak (CIE, gaztelaniazko siglak) —inolako deliturik egin ez duten migratzaileak espetxeratzeko tokiak—, sarekada arrazistak, deportazio-hegaldiak, kanporatzeko edo beren herrialdera itzultzeko aginduak, errefuxiatuen eremuak, lan esklaboa, kaleetan abandonatutako haurrak, etab. Horiek guztiak “linbo” juridikoak dira, non, gainera, batera egon daitezkeen europarrak (barneko baztertuak) eta beste herrialde batzuetatik etorritako migratzaileak. Kartzelak dira horren adibide onak: Espainiako Estatuan, 120 enpresak milaka preso enplegatzen dituzte, ia lan-eskubiderik gabe.

Bestalde, errefuxiatuen eremuak daude: identifikatzeko, kontrolatzeko eta kanporatzeko lekuak; eremu horietan, emakumeek sexu-erasoak, bortxaketak edo sexu-indarkeria jasaten dituzte beren bikotekide, senide, bizilagun, GKE-etako langile, gobernu eta segurtasun-indarren aldetik; esparru horiek mugan oinarritzen dira, gerrako iruditeria gisa. Benetako kontzentrazio-esparruak dira.

Ezin dugu ahantzi Gazako zerrenda dela munduko kontzentrazio-esparrurik handiena: 1.5000.000 lagun 360 km2 eskasean bizi dira; horietatik % 50 adin txikikoak dira, eta % 80 pobrezia-atalasearen azpitik bizi dira.

Ordena eta basakeria bereizten dituzten lerroak, ona eta txarra bereizten dituztenak, eta izugarrikeria ikusezin bihurtzen dutenak, herritar europarren kontzientziak ez dezan ikusi zer gertatzen ari den beste gizakiekin, gure berdinekin. Koloniak mugen antzekoak dira; izan ere, kontakizun kolonialaren arabera, “basatiak” bizi dira bertan, eta, Mbembek dioenez, “Koloniak inolako legerik gabe goberna daitezke, ukazio arrazista honetatik sortzen dira: ez dago puntu komunik konkistatzaileen eta indigenen artean”.

Testuinguru horretan, migratzaileen eskubideek birkonfigurazio hirukoitza jasaten dute. Alde batetik, desarautu egiten dira, gizakien esplotazio orokortuaren eta pribatizazio-prozesuen mesedetan. Bestalde, desjabetu egiten dira, testuinguru kolonialean, desjabetzean oinarrituriko metaketaren ondorioz. Azkenik, ezabatu egiten dira, gizakien nekropolitikari lotutako muturreko arrazismoaren arabera.

Begi-bistakoa da mundu-mailako erakundeak eta gobernu gehienak eskubideak ezabatzen eta eteten ari direla, eta, horrez gain, birkonfiguratzen ari direla zein diren zuzenbidezko subjektuak eta zein geratzen diren gizaki-kategoriatik kanpo. Horrek aro berri bat eragiten du giza eskubideen nazioarteko sistema desarautzean. Bistan da horrek guztiak baduela lotura sakona logika kolonial eta arrazistarekin: eskubide desberdinak pertsona-kategoria desberdinetarako.

Ezin dugu ahaztu arrazakeria Mendebaldeko politiken parte izan dela, politika horiek heriotzaren banaketa arautzen dutela eta, besteak beste, Estatuaren funtzio errepresiboak legitimatzea ahalbidetu dutela. Haien bidez eraiki da Mbembek “mundu poskolonialaren gau luzea” izendatu duena.

Elkartasun-sare kontrahegemonikoak

Aurreko lerroetan aipatu erronkei aurre egiteak zera eskatzen du: mundu-mailako guneak eraikitzea, bertan kapitalaren kontra borrokatzeko, hegemonia lortzearren, eta giza eskubideak babesteko nazioarteko sistema birkonfiguratzeko.

Sare kontrahegemonikoak sortzea funtsezkoa da kapitalaren aurkako borrokan. Nazioarteko elkartasuna “etsai komunaren” aurkako agenda komunak eraikitzeko ideiarekin lotu behar da. Ideia hori mugimendu sozialen eta herrien arteko “joan-etorriko harremanetan” eta eraldaketa-subjektuen arteko “txeke zuriak” baliogabetzean oinarritzen da; hau da, haien arteko jardunbide akritikoak deuseztatzean. Bereizi behar dira gobernuen “errealismoa” nazioarteko harremanetan, batetik, eta herrien eta mugimendu sozialen arteko harremanak, bestetik. Eta balioa eman behar zaio prozesuaren eta horizontaltasunaren ideiari, eta idealismo inozoaren eta errealismo puztuaren artean beharrezko orekari eutsi behar zaiolakoari.

Horrek guztiak Nazioarteko Zuzenbidearen gaineko beste ikusmolde bat dakar, orain arteko “ofizialaren” guztiz bestelakoa: ikuspegia berria, estatuen diplomaziatik eta haien arteko erakundeetatik oso urruna. Estatu eta nazioarteko esparruak gainditu egin behar dira, subiranotasunean oinarritutako harreman berrien alde, subiranotasuna herrien eta komunitateen arteko lotura berritzat jota. Nazioarteko Zuzenbidea eta nazioarteko harremanak ez ziren jaio eta ez dira hilko Nazio-estatu ilustratuarekin batera. Herriek, komunitateek eta mugimendu sozialek subjektu izan nahi dute, ez objektu juridiko hutsa; gizateriaren bilakaeran, beren espazio eratzaile eta arauemailea bilatzen dute.

Beraz, estatuen kategoria ezin da izan Nazioarteko Zuzenbidearen hasiera eta amaiera; horregatik, erresistentzian dauden gizarte-mugimenduen eta herrien protagonismoak eta aitortzak dagokien lekua izan behar dute, eta ekintza publikoa egikaritzeko moduak Estatuaren ikuspegi tradizionaletik kanpo berreraiki behar dira.

Beste alde batetik, giza eskubideak ezin dira bereizi onartu zireneko testuingurutik: kapitalismoa, patriarkatua eta kolonialismoa. Haien agindu unibertsal askok bat egiten dute herrien emantzipazioarekin eta erresistentziarekin; beste batzuek, ordea, talka beste eskubide-kategoria batzuen eta giza harremanak ulertzeko zenbait moduren enpatiarik ezarekin.

Giza eskubide kontrahegemonikoek, beraz, berrinterpretazio berria behar dute, gizarte-mugimenduen proposamenei erantzun diezaieten. Era berean, bakearen kontzeptu indartsu bati lotu behar zaizkio, zeinak indarkeria fisikoa, egiturazkoa eta kulturala baztertuko dituen. Horrela, pertsonon duintasuna ikuspegi kolonial, patriarkal eta kapitalistetatik kanpo geratuko da, mugimendu sozialek proposatutako agendak onarturik. Beste begirada horiek kulunkatu egiten dira banakotasunaren eta kolektibotasunaren artean, naturaren eta gizartearen artean, inmanentearen eta transzendentearen artean. Halaber, giza harremanen erdigunean kokatzen dituzte bizitzaren iraunkortasuna eta haren merkantilizazioari eta giza eskubideen izaera patriarkalari uko egitea.

Horrek guztiak elkarrizketak eta narratiba komunak behar ditu planetako gizonezkoen, emakumezkoen, mugimendu sozialen eta herrien artean; horien bidez, posible izango da giza eskubideak estatuko logiketatik urruneko kategorietan berregituratzea, haiek beti egon baitira lotuta errealismoari nazioarteko harremanetan. Hala, feminismoak, ekologismoak, giza eskubideen aldeko mugimenduak, sindikalismoak, komunitate indigenek eta afrikar ondorengoen komunitateek, nekazarien mugimenduak, mugimendu antikolonialak eta abarrek, zentzu horretan, elkarrizketak ezarri behar dituzte, eta giza eskubideen eraketa berrian protagonista bilakatu behar dira. Horrela, gizakien duintasunari buruzko aitorpen berriaren subjektu bihurtuko dira.

Azken batean, herrien eta gehiengo sozialen giza eskubideak babesteak norabide-aldaketa eskatzen du: eredu kapitalista, kolonial eta patriarkaletik giza eskubideen nazioarteko sistemaren birkonfigurazio eta herri-“zaintzara”.

1La presente contribución responde a la intervención oral realizada en el marco de la mesa titulada “De Palestina a Ceuta: por un #MundoSinMuros” en la Contra-Cumbre G7 EZ en Hendaia, el 21 de agosto 2019.

Referencias bibliográficas